 |
| सत्य आणि अहिंसेचे डिजिटल प्रतीक. |
महात्मा गांधी – जीवन, विचार आणि कार्य
प्रस्तावना
महात्मा गांधी हे भारताच्या स्वातंत्र्यलढ्याचे महानायक आणि जगातील अहिंसात्मक संघर्षाचे प्रणेते होते. त्यांचे खरे नाव मोहनदास करमचंद गांधी. सत्य, अहिंसा, आणि नीतिमत्ता या तत्त्वांच्या आधारावर त्यांनी केवळ भारतालाच नव्हे, तर संपूर्ण जगाला प्रेरणा दिली. त्यांना 'महात्मा' (महान आत्मा) आणि 'राष्ट्रपिता' म्हणून ओळखले जाते. त्यांच्या जीवनकार्याचा प्रभाव आजही जगभर जाणवतो.
प्रारंभिक जीवन
मोहनदास करमचंद गांधी यांचा जन्म २ ऑक्टोबर १८६९ रोजी गुजरातमधील पोरबंदर येथे एका सुसंस्कृत, प्रतिष्ठित आणि धार्मिक कुटुंबात झाला. त्यांचे वडील करमचंद गांधी हे पोरबंदरचे दिवाण होते. आई पुतळीबाई या धार्मिक, श्रद्धावान आणि संयमी स्वभावाच्या होत्या. बालपणापासूनच गांधीजींमध्ये साधेपणा, सत्य आणि नीतिमत्ता दिसून येत होती. त्यांनी शालेय शिक्षण पूर्ण केल्यानंतर १८८८ साली इंग्लंडला जाऊन 'इनर टेम्पल' या संस्थेतून वकिलीचे शिक्षण घेतले. इंग्लंडमध्ये राहूनही त्यांनी भारतीय संस्कृती आणि मूल्ये जपली.
वकिली आणि दक्षिण आफ्रिकेतील संघर्ष
१८९१ मध्ये वकिलीचे शिक्षण पूर्ण करून ते भारतात परतले, पण वकिलीमध्ये फारसे यश मिळाले नाही. १८९३ मध्ये एका भारतीय व्यापाऱ्याच्या खटल्यासाठी ते दक्षिण आफ्रिकेत गेले. तिथे भारतीय आणि कृष्णवर्णीय लोकांवर होणारा वर्णद्वेष, अन्याय आणि भेदभाव गांधीजींना प्रकर्षाने जाणवला. एका प्रसंगी ट्रेनमधून फक्त गोऱ्यांसाठी राखीव डब्यात बसल्यामुळे त्यांना खाली उतरवण्यात आले. या घटनेने त्यांच्या मनात असमानतेविरोधात बंड उफाळून आले.
दक्षिण आफ्रिकेत त्यांनी सत्याग्रह आणि अहिंसेच्या तत्त्वावर आधारित लढा सुरू केला. त्यांनी भारतीयांच्या नागरी हक्कांसाठी अनेक आंदोलनं केली. सत्याग्रह, असहकार आणि अहिंसा या तत्त्वांचा पहिला प्रयोग त्यांनी इथेच केला. २१ वर्षांच्या संघर्षानंतर त्यांनी दक्षिण आफ्रिकेत भारतीयांना न्याय मिळवून दिला आणि सत्याग्रहाची संकल्पना विकसित केली.
भारतात परत आणि स्वातंत्र्यलढ्याची सुरुवात
१९१५ मध्ये गांधीजी भारतात परतले. त्यांनी सुरुवातीला देशातील सामाजिक, राजकीय परिस्थितीचा अभ्यास केला. गोपालकृष्ण गोखले यांच्या मार्गदर्शनाखाली त्यांनी भारतीय समाजातील विविध समस्या समजून घेतल्या. त्यानंतर त्यांनी शेतकरी, कामगार, अस्पृश्य, आणि महिलांच्या हक्कांसाठी कार्य सुरू केले. गांधीजींनी भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यात नवचैतन्य आणले आणि जनतेला एकत्र केले. त्यांनी भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसमध्ये सक्रिय सहभाग घेतला आणि देशभर चळवळी सुरू केल्या.
महत्त्वाची आंदोलने
-
चंपारण सत्याग्रह (१९१७)
बिहारमधील चंपारण येथे नीलशेती करणाऱ्या शेतकऱ्यांवर ब्रिटिशांचे अत्याचार होत होते. गांधीजींनी सत्याग्रह करून शेतकऱ्यांना न्याय मिळवून दिला. -
खे़ड सत्याग्रह (१९१८)
गुजरातमधील खे़ड तालुक्यातील शेतकऱ्यांवर जबरदस्तीने कर लादला गेला होता. गांधीजींनी अहिंसात्मक मार्गाने याविरुद्ध आंदोलन केलं. -
असहकार आंदोलन (१९२०-२२)
ब्रिटिश सरकारविरुद्ध असहकाराचे शस्त्र उगारले गेले. सरकारी नोकऱ्या, शाळा, परदेशी वस्तू यांचा त्याग केला गेला. जालियनवाला बाग हत्याकांडामुळे लोकांत रोष निर्माण झाला. -
दांडी मार्च आणि मीठ सत्याग्रह (१९३०)
ब्रिटिशांनी मीठावर कर लावल्यामुळे गांधीजींनी साबरमती आश्रमातून दांडीपर्यंत २४० मैलांची पदयात्रा केली. या ऐतिहासिक सत्याग्रहाने संपूर्ण देशात नवचैतन्य आणले. -
भारत छोडो आंदोलन (१९४२)
द्वितीय महायुद्धाच्या काळात गांधीजींनी "करेंगे या मरेंगे" ही घोषणा देऊन ब्रिटिशांना भारत सोडण्याचे आवाहन केले. हे आंदोलन भारतीय स्वातंत्र्यलढ्याचा निर्णायक टप्पा ठरला. या आणि इतर आंदोलनांसाठी गांधीजींना अनेक वेळा तुरुंगवास भोगावा लागला.
गांधीजींचे विचार व तत्त्वज्ञान
-
सत्य (Truth)
गांधीजींसाठी सत्य ही सर्वोच्च संकल्पना होती. त्यांच्या मते, “सत्य हीच ईश्वर आहे.” त्यांनी स्वतःच्या आयुष्यात सत्याचा प्रयोग केला आणि आत्मचरित्राला ‘सत्याचे प्रयोग’ असे नाव दिले. सत्यासाठी त्यांनी अनेकदा स्वतःवर प्रयोग केले आणि चुका स्वीकारल्या. -
अहिंसा (Non-Violence)
अहिंसा हे गांधीजींच्या जीवनाचे आणि राजकारणाचे मुख्य तत्त्व होते. त्यांच्या मते, अहिंसा ही निर्बलता नसून, महान सामर्थ्याचे प्रतीक आहे. त्यांनी प्रत्येक संघर्षात अहिंसात्मक मार्गाचा अवलंब केला. -
सर्वधर्म समभाव
गांधीजींनी सर्व धर्मांना समान मानले. त्यांनी हिंदू-मुस्लिम ऐक्यासाठी आणि धार्मिक सहिष्णुतेसाठी अपार प्रयत्न केले. त्यांच्या मते, सर्व धर्मांचा सार एकच आहे — मानवतेची सेवा. -
स्वदेशी आणि ग्रामस्वराज्य
गांधीजींनी स्वदेशी वस्तूंचा वापर, स्थानिक उद्योगांचे महत्त्व आणि ग्रामराज्याची संकल्पना मांडली. त्यांनी खादीचा प्रचार केला आणि प्रत्येक गाव स्वयंपूर्ण असावा, असे सांगितले. -
श्रमप्रतिष्ठा
गांधीजींच्या मते श्रम हे पवित्र आहे. प्रत्येकाने स्वतःच्या श्रमाने उपजीविका करावी. त्यांनी स्वतःही चरखा फिरवला आणि श्रमाचे महत्त्व पटवून दिले.
सामाजिक सुधारणा
गांधीजींनी अस्पृश्यता, जातीभेद, स्त्री-पुरुष असमानता याविरोधात संघर्ष केला. त्यांनी दलितांना 'हरिजन' असे संबोधले आणि त्यांच्या उत्थानासाठी अनेक उपक्रम राबवले. शिक्षण, स्वच्छता, आरोग्य, आणि आत्मनिर्भरता यावर भर दिला. त्यांनी स्त्रियांच्या शिक्षणासाठी आणि अधिकारांसाठीही काम केले.
जीवनशैली आणि साधेपणा
गांधीजींनी अत्यंत साधी राहणी स्वीकारली. त्यांनी स्वतः कातलेल्या सूताचे धोतर आणि शाल परिधान केली. साबरमती आश्रमात राहून त्यांनी साधे, शाकाहारी आणि सात्विक जीवन जगले. उपवास, प्रार्थना, आणि आत्मशुद्धी हे त्यांच्या जीवनाचे भाग होते. त्यांनी जीवनभर शाकाहार, संयम आणि साधेपणा पाळला.
जागतिक प्रभाव
गांधीजींच्या अहिंसात्मक लढ्याचा प्रभाव जगभर पसरला. मार्टिन ल्यूथर किंग ज्युनियर, नेल्सन मंडेला, आणि दलाई लामा यांसारख्या नेत्यांनी गांधीजींच्या विचारांचा स्वीकार केला. आजही जगभरात गांधीजींचे तत्त्वज्ञान प्रेरणादायी मानले जाते. त्यांनी जगाला सत्य, अहिंसा आणि मानवतेचा संदेश दिला.
हत्या आणि पश्चात
३० जानेवारी १९४८ रोजी नथुराम गोडसेने दिल्लीतील प्रार्थना सभेत गांधीजींची हत्या केली. त्यांच्या मृत्यूनंतर संपूर्ण देश शोकाकुल झाला. पण गांधीजींच्या शिकवणी, तत्त्वे आणि मूल्यं आजही भारतीय समाज आणि राजकारणाला मार्गदर्शक ठरत आहेत. त्यांच्या स्मरणार्थ २ ऑक्टोबर हा 'आंतरराष्ट्रीय अहिंसा दिवस' म्हणून साजरा केला जातो.
निष्कर्ष
महात्मा गांधी हे केवळ एक व्यक्तिमत्त्व नव्हते, तर एक विचार, एक चळवळ होते. त्यांनी भारताला केवळ राजकीय स्वातंत्र्य मिळवून दिले नाही, तर नैतिक आणि आध्यात्मिक दिशाही दाखवली. सत्य, अहिंसा, समता, आणि न्याय या तत्त्वांचा संदेश आजही तितकाच महत्त्वाचा आहे. त्यांच्या शिकवणीचे आचरण हेच त्यांना खरी आदरांजली ठरेल.
“माझे जीवनच माझा संदेश आहे.” – महात्मा गांधी
हा लेख तुमच्या मित्रांना आणि नातेवाईकांना शेअर करा.
आणि अशीच माहितीपूर्ण, प्रेरणादायी मराठी पोस्ट्स वाचण्यासाठी मराठी वाचनालय ब्लॉगला फॉलो करायला विसरू नका!
🙏 धन्यवाद!
ऐतिहासिक शौर्यगाथा वाचण्यासाठी खालील बटणावर क्लिक करा
ऐतिहासिक शौर्यगाथा पहा
टिप्पणी पोस्ट करा