 |
| मी आझाद होतो, आहे आणि राहीन. |
चंद्रशेखर आझाद: अमर क्रांतिकारकाची गाथा
प्रस्तावना
भारतीय स्वातंत्र्य संग्राम हा जगातील सर्वात मोठ्या लोकशाही आंदोलनांपैकी एक मानला जातो. या संग्रामात अनेक थोर पुरुषांनी आपल्या प्राणांची आहुती दिली. महात्मा गांधी, नेताजी सुभाषचंद्र बोस, भगतसिंग, बाळ गंगाधर टिळक यांच्यासोबतच एक नाव अत्यंत तेजस्वी आणि प्रेरणादायी आहे – ते म्हणजे चंद्रशेखर आझाद. देशासाठी जगलेल्या आणि देशासाठी मरण पावलेल्या या थोर क्रांतिकारकाची गाथा भारतीय जनतेसाठी स्फूर्तीदायक आहे.
चंद्रशेखर आझाद यांचा जन्म आणि बालपण
चंद्रशेखर आझाद यांचा जन्म २३ जुलै १९०६ रोजी मध्यप्रदेशातील भाभरा (सध्याचे अलीराजपूर जिल्हा) येथे झाला. त्यांचे वडील पंडित सीताराम तिवारी आणि आई जगरानी देवी हे होते. त्यांचे मूळ गाव उत्तर प्रदेशातील उन्नाव जिल्ह्यात होते, परंतु कामानिमित्त त्यांचे वडील मध्यप्रदेशात स्थायिक झाले.
लहानपणापासूनच चंद्रशेखर अत्यंत शूर, निर्भय आणि जिद्दी होते. त्यांच्या मनात अन्यायाविरुद्ध तिरस्कार होता. आई-वडिलांनी त्यांना संस्कृत वाचन आणि धर्मशिक्षण दिले. आईच्या प्रेरणेमुळे त्यांच्यावर रामायण, महाभारत, भगवद्गीता याचा मोठा प्रभाव पडला.
शिक्षण व वळण क्रांतीकडे
लहानपणीच त्यांना वाराणसी येथे संस्कृत विद्यापीठात शिक्षणासाठी पाठवण्यात आले. तिथे त्यांनी शास्त्राध्ययनासोबतच राष्ट्रीय चळवळीतील विचार ऐकायला सुरुवात केली. १९२१ साली जेव्हा महात्मा गांधींनी असहकार आंदोलन सुरू केले, तेव्हा अवघ्या १५ वर्षांच्या वयात चंद्रशेखर या आंदोलनात सामील झाले.
ब्रिटिशांनी या आंदोलनात सहभागी झाल्याबद्दल त्यांना अटक केली आणि न्यायालयात उभे केले. न्यायाधीशाने विचारले,
"तुझे नाव?"
त्यांनी उत्तर दिले – "आझाद"
"वडिलांचे नाव?"
उत्तर – "स्वातंत्र्य"
"राहण्याचे ठिकाण?"
उत्तर – "जेलखाना"
या उत्तरांमुळे ब्रिटिश अधिकारी संतापले आणि त्यांना १५ कोरडे मारण्याची शिक्षा दिली. पण या शिक्षेने त्यांची राष्ट्रनिष्ठा अधिकच दृढ झाली. त्यांनी ठरवले –
"मी कधीही जिवंत पकडला जाणार नाही. मी शेवटपर्यंत 'आझाद' राहीन."
हिंदुस्थान सोशलिस्ट रिपब्लिकन असोसिएशन (HSRA)
जसजसा काळ पुढे सरकत गेला, तसतसे चंद्रशेखर आझाद गांधीजींच्या अहिंसेच्या विचारांपासून दूर जाऊ लागले आणि त्यांनी सशस्त्र क्रांतीचा मार्ग स्वीकारला. त्यांची ओळख क्रांतिकारक रामप्रसाद बिस्मिल, राजगुरू, भगतसिंग, सुखदेव यांच्यासोबत झाली.
त्यांनी हिंदुस्थान रिपब्लिकन असोसिएशन (HRA) या संघटनेमध्ये सहभाग घेतला, जी नंतर हिंदुस्थान सोशलिस्ट रिपब्लिकन असोसिएशन (HSRA) म्हणून ओळखली जाऊ लागली.
HSRA चे मुख्य उद्दिष्ट:
- ब्रिटिश सत्तेला सशस्त्र क्रांतीने संपवणे
- भारतात समाजवादी लोकशाही स्थापणे
क्रांतिकारक कारवाया
१. काकोरी कट (१९२५)
HSRA ने ब्रिटिश सरकारच्या खजिन्याची गाडी लुटण्याची योजना आखली. ही घटना काकोरी रेल्वे स्टेशनजवळ घडली. या कारवायेनंतर बिस्मिल, अशफाकुल्ला, ठाकुर रोशन सिंह यांना फाशी झाली. आझाद मात्र पकडले गेले नाहीत. त्यांनी जंगलात लपून अनेक महिने भूमिगत राहून संघटनेचे काम चालू ठेवले.
२. लाला लाजपत राय यांच्या मृत्यूचा बदला (१९२८)
सायमन कमिशनच्या विरोधात लाला लाजपत राय यांनी मोर्चा काढला होता. या मोर्चात ब्रिटिश पोलिस अधिकाऱ्याने (सॉन्डर्सने) त्यांच्यावर लाठीचार्ज केला आणि लाजपत राय यांचा मृत्यू झाला.
त्याचा बदला घेण्यासाठी चंद्रशेखर आझाद, भगतसिंग, राजगुरू आणि सुखदेव यांनी एकत्र येऊन १८ डिसेंबर १९२८ रोजी लाहोरमध्ये सॉन्डर्सचा वध केला. ही क्रांतिकार्ये भारतात धुमाकूळ घालणारी ठरली.
३. HSRA चे नेतृत्व
बिस्मिल यांच्यानंतर आझाद यांनी संघटनेचे नेतृत्व स्वीकारले. त्यांनी अनेक गुप्त शिबिरे चालवली, शस्त्रांचा पुरवठा केला आणि नवयुवकांना प्रशिक्षित केले. त्यांचा करारी आणि कठोर स्वभाव, नेतृत्वगुण आणि राष्ट्रनिष्ठा यामुळे सर्व क्रांतिकारक त्यांच्यावर श्रद्धा ठेवत.
वैयक्तिक जीवन व विचारधारा
चंद्रशेखर आझाद यांनी कधीही लग्न केले नाही. त्यांनी आपले संपूर्ण आयुष्य भारतमातेच्या सेवेसाठी अर्पण केले. त्यांच्या जीवनातील प्रमुख तत्वे होती:
- "स्वतंत्रता हा माझा जन्मसिद्ध हक्क आहे."
- "ब्रिटिश सरकारच्या दडपशाहीविरुद्ध सशस्त्र लढा आवश्यक आहे."
- "मी जिवंत पकडला जाणार नाही."
ते भगतसिंग व इतर तरुण क्रांतिकारकांचे मार्गदर्शक होते. त्यांनी आपल्या नेतृत्वात अनेक तरुणांना सशस्त्र क्रांतीसाठी तयार केले.
अंतिम क्षण – २७ फेब्रुवारी १९३१
आझाद यांचा शेवट अत्यंत दु:खदायक पण शौर्यदायक ठरला. २७ फेब्रुवारी १९३१ रोजी अल्फ्रेड पार्क (आताचे 'चंद्रशेखर आझाद पार्क'), इलाहाबाद येथे ते आपल्या सहकाऱ्यांसह विश्रांती घेत होते. तेव्हाच एक गुप्त बातमी ब्रिटिश पोलीसांना मिळाली आणि त्यांनी पार्कला घेराव घातला.
आझाद यांनी शत्रूचा पराक्रमाने सामना केला. काही पोलीस जखमी झाले. पण जेंव्हा त्यांची शेवटची गोळी उरली, तेव्हा त्यांनी ती स्वतःवर झाडली – कारण त्यांनी ठरवले होते की "कधीही जिवंत पकडला जाणार नाही."
"माझे नाव आझाद आहे, मी कधीही पकडला जाणार नाही!"
त्यांचा मृत्यू झाला, पण त्यांचा आत्मा, त्यांचे विचार, आणि त्यांच्या क्रांतीचा झंझावात अमर झाला.
चंद्रशेखर आझाद यांचे योगदान
- स्वातंत्र्य चळवळीला गती देणे आणि तरुणाईला संघटित करणे
- HSRA च्या माध्यमातून सशस्त्र क्रांतीची दिशा निश्चित करणे
- भगतसिंगसारख्या तरुण क्रांतिकारकांना घडवणे
- ब्रिटिश राजवटीच्या मनात भीती निर्माण करणे
- "आझाद" ही ओळख क्रांतीचे प्रतीक बनवणे
स्मृती आणि प्रेरणा
आजही भारतात अनेक शाळा, महाविद्यालये, रस्ते आणि उद्याने चंद्रशेखर आझाद यांच्या नावाने ओळखली जातात. "चंद्रशेखर आझाद पार्क", "आझाद नगर", "आझाद स्मारक" ही ठिकाणे त्यांच्या आठवणी जिवंत ठेवतात.
भारतीय तरुणाईसाठी ते एक आदर्श आहेत – देशासाठी जळणारे, पेटणारे आणि अखेर स्वतःला झोकून देणारे महान क्रांतिकारक.
निष्कर्ष
चंद्रशेखर आझाद यांचे जीवन म्हणजे त्याग, धैर्य, निर्भयता आणि देशप्रेम यांचे मूर्तिमंत उदाहरण आहे. त्यांच्या कर्तृत्वामुळे भारताच्या स्वातंत्र्य संग्रामाला एक वेगळी दिशा मिळाली. त्यांनी जे स्वप्न पाहिले – एक स्वतंत्र, समतावादी आणि समाजवादी भारत – ते अजूनही पूर्ण व्हायचे आहे. त्यांच्या विचारांवर चालणे, हेच त्यांच्या स्मृतीला खरी श्रद्धांजली ठरेल.
👉 उपसंहार
चंद्रशेखर आझाद हे केवळ एक क्रांतिकारक नव्हते, तर एक ज्वालाग्राही प्रेरणा होते. त्यांचे धैर्य, त्याग आणि तत्त्वनिष्ठा आजही भारतीय मनात अढळ स्थान मिळवून आहेत. आजच्या पिढीने त्यांच्यापासून प्रेरणा घेऊन देशहितासाठी योगदान देणे, हेच त्यांच्याप्रती खरी आदरांजली ठरेल.
🇮🇳 वंदे मातरम् | जय हिंद | जय भारत 🇮🇳
तुम्हाला ही माहिती उपयोगी आणि प्रेरणादायी वाटली का?
तुमचे विचार खाली कमेंटमध्ये जरूर शेअर करा!
आणि अशीच मराठीतील माहितीपूर्ण, ऐतिहासिक व प्रेरणादायी पोस्ट्स पाहण्यासाठी पेज फॉलो करायला विसरू नका!
🙏 धन्यवाद!
ऐतिहासिक शौर्यगाथा वाचण्यासाठी खालील बटणावर क्लिक करा
ऐतिहासिक शौर्यगाथा पहा
टिप्पणी पोस्ट करा